Ulica Marii Henryki Gajl - prostopadła do ul. Energetyków, równoległa do Nowej Woli Gołębiowskiej.
„Wykształciła tysiące radomianek, dając im świadomość, że dzięki wiedzy i solidnej pracy każda z nich może być szanowaną obywatelką swego miasta i kraju. Zakłady Naukowe Marii Gajl w latach 30. XX w. cieszyły się opinią najlepszej prywatnej szkoły średniej w regionie. Była to elitarna placówka, do której wstęp miały także niezamożne dziewczęta. Maria Gajl wolała pozostać w cieniu swego dzieła”– pisze w rozdziale „Szkoła dla kobiet”, zamieszczonym w książce „Ich ślady. Kobiety w historii Radomia” Anna Drela.
Marianna Henryka Gajl urodziła się 29 grudnia 1865 w Chlewiskach, jako jedno z dziewięciorga dzieci Adolfa i Józefy z Bukowskich Gajl. Pierwotna forma nazwiska – Geill wskazuje na niemieckie lub austriackie pochodzenie. Tak podpisywał się jeszcze ojciec Marianny Henryki, ona używała formy Gajl, Adolf był starszym felczerem w Chlewiskach, matka zajmowała się domem i dziećmi.
Gajlowie nie należeli do zamożnych, ale inwestowali w edukację dzieci. Marię posłali do rządowego gimnazjum w Radomiu. Ukończyła je w 1881 roku i po zdaniu egzaminów uprawniających do nauczania rozpoczęła pracę jako prywatna nauczycielka. Miała wtedy niecałe 16 lat. „Praca prywatnej nauczycielki wiązała się z codziennym bieganiem od jednej uczennicy do kolejnej, bez względu na pogodę czy porę roku. W ten sposób utrzymywała się przez 25 lat” – pisze Anna Drela.
Zdaniem autorki biogramu Marii Gajl, to rok 1905, a zwłaszcza strajki młodzieży domagającej się nauczania w języku polskim, zaważyły na jej decyzji o utworzeniu polskiej prywatnej pensji żeńskiej. Maria Gajl była zresztą jedną z grona nauczycieli prowadzących tajne komplety dla strajkującej młodzieży.
W 1905 roku Maria Gajl i jej młodsza siostra Aleksandra wystąpiły do władz z prośbą o pozwolenie na utworzenie prywatnej szkoły żeńskiej i w grudniu je otrzymały. Szkoła miała mieć program trzyletniego gimnazjum, gdzie język rosyjski, historia i geografia Rosji miały być wykładane po rosyjsku. Siostry – przy finansowej pomocy brata Stanisława i nauczycielki Marii Fudalej, która tym samym stała się współwłaścicielką placówki – zorganizowały szkołę w ciągu trzech miesięcy.1marca 1906 roku rozpoczęły się lekcje w wynajętym mieszkaniu na drugim piętrze kamienicy przy obecnej ul. Sienkiewicza 11. Szkoła od początku cieszyła się dużą popularnością, dlatego już latem 1906 roku Maria Gajl wystąpiła do władz o zgodę na przekształcenie placówki w siedmioklasowe gimnazjum. Dwa lat później z ciasnych mieszkań Gajlówka przeprowadza się do kamienicy na rogu dzisiejszej ul. Sienkiewicza i Piłsudskiego. Ale i ta siedziba okazuje się za mała. W 1912 roku Stanisław Gajl ponownie wspomógł szkołę siostry, kupując jednopiętrową willę w ogrodzie przy obecnej ul. Traugutta 44.Tu można było nawet zorganizować salę gimnastyczną. Początkowo w szkole Marii Gajl „pod przykrywką oficjalnego programu nauczania prowadzono inny, konspiracyjny, nauczając m.in. zakazanej w tym czasie historii i literatury polskiej”. Na sercu leżał przełożonej także los dzieci z najuboższych rodzin, bo od 1909 roku wspierała materialnie Ochronkę dla Dzieci Przychodnich, czyli rodzaj przedszkola, przy ul. Skaryszewskiej.
Kiedy w sierpniu 1915 roku Austriacy pozwolili na utworzenie Komisji szkolnej Ziemi Radomskiej, została jej członkiem. Prowadziła, rzecz jasna, Gajlówkę, ludzie lając w jej murach gościny koedukacyjnemu seminarium nauczycielskiemu i męskiej „handlówce”.
Po I wojnie światowej Gajlówka stała się bardzo szanowaną, dynamicznie rozwijającą się placówką. W 1926 roku szkoła wydzierżawiła od Dyrekcji Lasów Państwowwych w Radomiu dwie działki w Garbatce-Letnisku, na których wybudowano willę „Radosna”. W czasie roku szkolnego wyjeżdżały tam całe klasy z nauczycielami, a podczas wakacji odpoczywały w niej niezamożne uczennice. W 1932 roku Maria Gajl otworzyła przy gimnazjum szkołę powszechną, a cztery lata później dwuletnie liceum. Szkoły przyjęły nazwę „Zakłady Naukowe Żeńskie Marii Gajl w Radomiu”. W latach 1933-34 budynek przy ul. Traugutta rozbudowano. Powstało drugie piętro, poszerzono korytarze, dobudowano szatnie i salę śniadaniową; zorganizowano pracownie.
Maria Gajl odeszła na emeryturę w 1936 roku, w wieku 71 lat, świętując przy okazji 55-lecie pracy pedagogicznej i 30-lecie szkoły. W listopadzie tego samego roku została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi za działalność pedagogiczną, oświatową i społeczną. Będąc na emeryturze, nie straciła kontaktu ze szkołą. Uczestniczyła w pracach komitetu rodzicielskiego, pomagała niektórym uczennicom w nauce, sprawowała opiekę nad młodzieżą na koloniach letnich w Garbatce. Maria Gajl zmarła 23 września 1945 roku. Zdążyła jeszcze zobaczyć rozpoczęcie pierwszego po wojnie roku szkolnego. Została pochowana na cmentarzu przy ul. Limanowskiego. Rada Miejska Radomia ustanowiła ją patronką ulicy w Nowej Woli Gołębiowskiej 28 sierpnia 2006 roku.
Korzystałam z artykułu „Szkoła dla kobiet” Anny Dreli, zamieszczonego w książce „Ich ślady. Kobiety w historii Radomia” pod redakcją Agaty Morgan i Anny Skubisz-Szymanowskiej; Radom 2011.
